کتاب از اجتهاد به نقد عقل اسلامی

«از اجتهاد به نقد عقل اسلامی» مجموعه مقالاتی، بیش‌تر درآمدگونه، از محمد ارکون و درباره‌ اوست. جُستار اصلی – که عنوان کتاب هم برگرفته از آن است – پیش از انتشار به زبان فرانسه، نخست به عربی چاپ شد. محمد ارکون، تاریخ‌نگارِ اندیشه‌ اسلامی و از پیشگامان نقد ریشه‌ای روش‌شناسی الهیات اسلامی و خاورشناسی در روزگار معاصر است. ارکون طرح کلی خود را «نقد عقل اسلامی» نام نهاد: یعنی به جای پذیرش ادعای کاذب «باز بودن باب اجتهاد» و کوشش برای اصلاح یا احیاء دینی بر پایه‌ مبانی سنتی اسلام‌شناسی، به واسازی (déconstruction) اصول و آموزه‌های اندیشه‌ سنتی، و گذار (déplacement) از چارچوب مسائل و مبانی سنت به گستره‌ پرسش‌ها، کاوش‌ها و روش‌های جدید در علوم زبانی، تاریخی و اجتماعی جدید فرا می‌خواند. او عنوان برگردان انگلیسی یکی از آثار خود را «اسلام: اصلاح یا براندازی؟» (?Islam, To Reform or to Subvert) برگزید. نقد عقل اسلامی، یعنی سنجش تاریخی-زبانی و فلسفی امکانات دستگاهِ مفاهیم سنتی برای شناخت اسلام و تشخیص مرزها و محدودیت‌های آن. نقد عقل اسلامی، رویکردی چند سویه و چند رشته‌ای به سنت و تاریخ اسلام است و از انسان‌شناسی تاریخی گرفته تا نظریه‌های جدید در نقد ادبی، همه را به این هدف، همزمان، به کار می‌گیرد.
ارکون در جُستار «از اجتهاد به نقد عقل اسلامی»، به طور موردی و ملموس، روش نقادانه‌ خود را درباره تفسیرهای سنتی از آیات «ارث» و «وصیت» در قرآن به کار می‌برد و با تحلیلی مفهومی-تاریخی نشان می‌دهد که فقه، صنعتی ساخته‌ فقیهان برای تاریخ‌زدایی (dehistoricization) و بافتارزدایی (decontextualization) از متن‌های بنیادی و دوره‌ آغازین تاریخ اسلام است. تکنیک‌هایی مانند «اجماع» و استدلال‌های منسوخ فقهی، فاقد مشروعیت تاریخی و وجاهت روش‌شناختی است و بیش‌ از آن‌که در شناخت درست اسلام گرهی بگشاید، منافع طبقه‌هایی اجتماعی مانند فقیهان را پاسداری می‌کند. هدف اصلی نقد عقل اسلامی، رهانیدن ذهنیت مسلمانان امروز از جزمیت‌های فکری و مرجعیت‌های دینی است؛ کمک به اندیشیدن انتقادی درباره‌ گذشته و آینده‌ خود و سرانجام، سهم داشتن خلاقانه در جریان جهانی دانش و جنبش‌های برابری‌خواهانه و آزادی‌خواهانه.
افق‌های نوینی که ارکون در مطالعات اسلامی گشود، همچنان برای پژوهش‌گران الهام‌بخش است، ولی آثار او به دلایل گوناگون دشوار و نیازمند آشنایی پیشینی با بنیادهای فکری این اندیشمند فرانسوی-الجزایری‌تبار است. مترجم این جستار، مهدی خلجی، افزون بر پیش‌گفتاری درآمدگونه درباره‌ رویکرد و روش ارکون در اسلام‌شناسی، چند نوشته و ترجمه‌ دیگر نیز در این کتاب گنجانده است تا شاید بهره‌ خواننده‌ مشتاق به آشنایی با نوآوری‌های ارکون در مطالعات اسلامی بیش‌تر شود.